Ses Bilgisi

SES BİLGİSİ

Ünlüler

	Düz		Yuvarlak
	Geniş	Dar	Geniş	Dar
Kalın	a	ı	o	u
İnce	e	i	ö	ü

 

Ünsüzler

Yumuşak Ünsüzler	b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
Sert Ünsüzler	ç, h, f, k, p, s, ş, t

 

 Ünlülerle İlgili Ses Olayları

 Büyük Ünlü Uyumu

Türkçe  bir sözcüğün ilk hecesinde kalın bir ünlü (a,ı,o,u) varsa daha sonraki hecelerde kalın; ince bir ünlü (e,i,ö,ü) varsa daha sonraki hecelerde  de ince ünlü bulunur. Buna büyük ünlü uyumu denir.

Örnek:
adım, ayak, boyun, beşik, gözlük, üzengi…

Türkçe olduğu hâlde zamanla değişikliğe uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerde vardır.

·       Alma - Elma

·       Karındaş - Kardeş

·       Ana - Anne

·       İnanmak - İnanmak

·       Kangı - Hangi

 

 Küçük Ünlü Uyumu

Ünlülerin, Türkçe sözcüklerdeki düzlük-yuvarlaklık uyumudur.

Küçük ünlü uyumunda iki kural vardır:
1. Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde düz ünlülerden biri (a,e,ı,i) varsa hecelerde de düz ünlü bulunur.

Örnek:
anlaşmak, yanaşmak, seslenmek, çilek…

2. Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde yuvarlak bir ünlü (o,ö,u,ü) varsa daha sonraki hecelerde ya düz-geniş (a,e) ya da dar-yuvarlak (u,ü) bulunur.

Örnek:
boyunduruk, çocuk, yumurta, sürmek

-Tabi ki küçük ünlü uyumuna uymayan sözcüklerde vardır: kabuk, avuç, kavuk, savurmak….

 

 Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi, Ses Düşmesi)

Türkçede ünü düşmesi üç şekilde olur:

-İki heceli bazı sözcükler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlüler düşer.

Örnek:

omuz-u ⇒ omzu
alın-ı      ⇒ alnı

-Bazı birleşik sözcüklerde birinci sözcüğün ikinci hecesindeki ünlü düşer. Buna ünlü aşınması denir.

Örnek:
ne+için           ⇒ niçin
hapis+etmek ⇒ hapsetmek

-Türetilen bazı sözcüklerde de ünlü düşmesi olur.

Örnek:
sızı-la      ⇒ sızla-
beniz-e    ⇒  benze-

DİKKAT:  İkilemelerde bu ünlü düşmez.

Örnek:
gönül gönüle, devirden devire…

DİKKAT: Yer, yön bildiren sözcükler, ek aldıklarında bunların sonunda bulunan ünlüler düşmez.

Örnek:
dışarıdan (dışardan değil), şurada (şurada değil)…

 

 Ünlü Türemesi

Sözcüğün aslında olmadığı halde, sözcüğe “-cık” ek getirildiğinde ortaya yeni ünlünün çıkmasına ünlü türemesi denir.

 -dar – cık → daracık
sözcüğünde “dar” sözcüğünün aslında “a” sesi olmadığı halde, sözcüğe “-cık” eki getirildiğinde arada “a” sesi türemiştir.

Örnek:

az – cık → azıcık ,  genç – cik→ gencecik

-Pekiştirilmiş sözcüklerin bazılarında da ünlü türemesi görülür.

Örnek:
gündüz ⇒ güpgündüz ⇒ güp-e-gündüz
çevre    ⇒  çepçevre     ⇒ çep-e-çevre

DİKKAT: ”öpücük” ve ”gülücük” kelimelerinde ünlü türemesi yoktur.

 

 Ünlü Daralması

Düz geniş ünlü olan ”-a, -e” ile biten fiillere”-yor” şimdiki zaman eki geldiğinde geniş ünlü daralarak ”-ı, -i, -u, -ü” seslerinden birine dönüşür. Bu ses olayına ünlü daralması denir.

Örnek:
Söyle-yor   ⇒ Söylüyor
gelme-yor  ⇒ Gelmiyor

-”- ye” ve ”de” sözcüklerinde daralma yazıda gösterilir.

Örnek:
de-y-ecek ⇒ diyecek
ye-y-ecek ⇒ yiyecek

 

 Ünlü Değişimi

”Ben” ve ”sen” zamirlerine yönelme hâl eki(-a,-e) eklendiğinde bu zamirlerin ünlülerinin değiştiği görülür.

Örnek:
Ben-a  ⇒ Bana
Sen-a  ⇒  Sana

 

 Ulama

Ünsüzle biten sözcüklerden sonra ünlüyle başlayan bir sözcük geldiğinde, ünsüz, ünlüye bağlanarak okunur.

Örnek:

”Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.”
Koyu yerde belirtildiği gibi ulama gerçekleşmiştir.

-Eğer ki ulama özelliği taşıyan iki kelime arasında virgül varsa ulama gerçekleşmez.

”Gelin, ağlaşalım. ” cümlesinde ulama gerçekleşmemiştir.

 

Ünsüzlerle İlgili Ses Olayları

 Ünsüz Yumuşaması (Değişimi)

”p,ç,t,k” sert ünsüzleriyle biten sözcüklere ünlü ile başlayan bir ek getirildiğinde bu sesler yumuşar ve ”b,c,d,g,ğ” seslerine dönüşür. Bu olaya ünsüz yumuşaması (değişimi)  denir.

Örnek:
amaç-ı   ⇒  amacı
sahip-i   ⇒  sahibi
geçit-i    ⇒  gecidi
toprak-ı ⇒ toprağı

-Bazı yabancı kökenli sözcüklerde bu kurala uyulmaz.

Örnek:
Edebiyatın değeri hiçbir zaman anlaşılmasdı.
Tankı gören çocuklar korkmuştu
Ahmet, dün evrakı evde unutmuş.

-Özel adlarda ses değişikliği görülmez.

Örnek:

Bu sene Irak’a ikinci kez gitmişti.
Mehmet’i her yerde arıyordu.

 

Ünsüz Sertleşmesi (Benzeşmesi)

Bir sözcük “f,s,t,k,ç,ş,h,p” sert ünsüzlerinden biri ile biter ve bu sözcük ”c,d,g” yumuşak ünsüzlerinden biriyle başlayan ek alırsa ekin başındaki ”c,d,g” yumuşak ünsüzleri ”ç,t,k” sert ünsüzlerine dönüşür. Buna ünsüz benzeşmesi denir.

Örnek:
sınıf-ca  ⇒ sınıfça
1965’de ⇒  1965’te

 

Ünsüz Düşmesi

Küçültme eki ”-cik, -cek” ya da ”-l” yapım eki,  ”k” ünsüzü ile biten sıfatlara getirildiğinde sözcüğün sonundaki ”k” düşer.

Örnek:
sıcak-cık  ⇒ sıcacık
ufak-cık   ⇒ ufacık

 

Ünsüz Türemesi

Arapçadan dilimize giren özgün biçimlerinde sonunda ikiz ünsüz bulunan sözcükler Türkçede tek ünsüzle kullanılır.Bu sözcükler ünlüyle  başlayan ek veya yardımcı fiille kullandıklarında sondaki ünsüz ikizleşir.

Örnek:
Şık-ı  ⇒ şıkkı
zam-ı  ⇒ zammı

-”et-,eyle-,ol-” gibi yardımcı fiillerle yapılan birleşik fiillerde ses türemesi olabilir.

Örnek:
sır olmak ⇒ sırrolmak
ret etmek ⇒ reddetmek
hal olmak ⇒ hallolmak
zan eylemek ⇒ zanneylemek

 

N-M değişimi

Dilimizde “b” dudak ünsüzü, kendinden önce gelen ”n”  damak ünsüzünü ”m” dudak ünsüzüne dönüştürür.

Örnek:
Yanlış                  Doğru
sünbül                 sümbül
perşenbe             Perşembe

-Özel isimlerde bu değişiklik gerçekleşmez.

İstanbul, Safranbolu, binbaşı….

 

Kaynaştırma Ünsüzleri

Türkçe sözcüklerde iki ünlü yan yana bulunmadığından, ünlüyle biten bir sözcüğe ünlüyle başlayan bir ek getirildiğinde sözcükle ek arasına “y, ş, s, n” kaynaştırma ünsüzlerinden biri girer.