KÖK VE EK
KÖK: Kök,
bir sözcüğün parçalanamayan, anlamlı, en küçük parçasıdır. Sözcüğün
kökü bulunurken sağdan sola doğru ekler çıkarılır, kalan bölüm köktür.
Sözcük
kökleri 3’e ayrılır:
1. İsim (Ad) Kökü: Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan
köklere isim kökü denir. İsim kökleri cümle içinde “isim,
zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir.
Tahta, göz,
kan, kül, o, pek, siz, sol, yol, araba, kitap…
Gel-, kalk-, oku-, tak-, yık-, yüz- bak-, öğren-
…
Dikkat:
Bir sözcüğün “fiil kökü mü, isim kökü mü” olup olmadığını sözcüğe getirilen
mastar eki(-mak/-mek) ile bulunur. Kelime mastar ekini kabul ediyorsa fiil,
etmiyorsa isimdir.
1. “gel”
sözcüğüne mastar ekini getirelim “gelmek” anlamlı bir kelime elde ettik;
öyleyse “gel-“ sözcüğü fiildir.
2. “masa”
kelimesine mastar eki getirelim “masamak” anlamsız bir sözcük oldu; öyleyse
“masa” sözcüğü isimdir.
· Yüz(Yüzmek)
Gül(Gülmek)
· Yüz(Sayı)
Gül(Çiçek)
· Bin(Binmek)
Sol(Solmak)
· Bin(sayı)
Sol(Yön)
Gövde: Sözcük köklerine yapım
ekleri getirilerek türetilen yeni sözcüklere gövde denir.
· Kitap
(kök) Kitaplık (gövde)
· Göz
(kök) Gözcü (gövde)
Ek: Sözcüklerin
kök veya gövdelerine gelerek onların cümledeki görevlerini belirleyen, onlara
değişik anlamlar katan ya da onlardan yeni sözcükler türeten ses veya ses
birleşimlerine ek denir. Ekler tek başlarına bir anlam ifade etmezler.
Ekleri 2
ana başlık altında işleyeceğiz:
1. Yapım Ekleri
Sözcüklere gelerek onlardan yeni sözcükler türeten
eklerdir. Yapım ekleri eklendiği sözcüğün anlamını da türünü de değiştirir.
a. İsimden isim türeten ekler: İsim kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni
isimler türeten eklerdir. Ancak bu sözcükler sıfat, zarf gibi görevlerde de kullanılabilir.
-lik (gençlik), -siz (parasız), -ce (insanca), -li
(akıllı), -sel(bilimsel)
b. İsimden fiil türeten ekler: İsim
kök veya gövdelerine gelerek onlardan fiil türeten eklerdir.
-le (başlamak,sulamak), -len (evlenmek), -leş
(iyileşmek), -e(boşamak,kanamak), -ar (başarmak,yaşarmak), -el (incelmek)…
c. Fiil den İsim Türeten Ekler: Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan isim
türeten eklerdir. Bunlar da cümlede sıfat, zarf görevlerinde kullanılabilir.
-ı (yazı), -it (geçit), -im (seçim), ın(akın), -gin
(yaygın), gi(dergi, sevgi), -ak(durak), -geç(süzgeç),-gıç(dalgıç)…
d. Fiilden Fiil Türeten Ekler: Fiil kök veya gövdelerine gelerek onlardan yeni
fiiller türeten eklerdir.
-il (sarılmak), -in
(giyinmek,taşınmak),-iş(buluşmak,karışmak), -tür(söktürmek)…
2. Çekim Ekleri
Sözcüklerin çekimlenerek değişik yerlerde ve
görevlerde kullanılmasını sağlayan eklere çekim eki denir.
Çekim ekleri, kelimenin biçimini değiştirir; anlamını değiştirmez.
Eklendiği sözcüğe yeni bir anlam kazandırmaz.
Çekim ekleri şöyle sıralanabilir:
a. Çoğul eki: -lar, -ler ( kitaplar, evler, öğrenciler ...)
b. Adın durum (hal) ekleri:
-i, -e, -de, -den ( kitab-ı, kitab-a, kitap-ta kitap-tan)
c. Tamlama ekleri: -in, -i ( ev-in ön-ü, pencere-nin perde-si)
d. İyelik ekleri: -im, -in, -i, -imiz, -iniz, -leri ( ev-im, ev-in,
ev-i, ev-imiz, ev-iniz, ev-leri)
e. Fiil zaman ekleri: -miş, -di, -( )yor, -ecek, -( )r ( gel-miş, gel-di,
gel-iyor, gel-ecek, gel-ir ...)
f. Fiil kip ekleri: -se, -sa, -e(-a), -meli (-malı) ( gel-se, gel-e,
gel-meli ...)
