Türkü
Belirli ezgilerle söylenen halkın dertlerini,
özlemlerini, sevinçlerini, dünya görüşünü vb. özelliklerini yansıtan Anonim
Halk Edebiyatı nazım biçimine türkü denir.
Halk Edebiyatı'nın en zengin türü olan türkülerin söyleyeni belli olanı
da vardır.
Türkü, "Türkî" sözünden gelir. "Türk'e
özgü" anlamındadır. Türkü söylemeye "türkü yakmak" da denir.
Türkü, iki bölümden oluşur. Türkünün asıl sözlerinin yer aldığı bölüme bent;
her bentten sonra gelen ve bu bentleri birbirine bağlayan bölümlere ise
kavuştak ya da bağlama adı verilir. Hikmet Dizdaroğlu, türkü türünün ilk
örneğini Öksüz Dede'nin verdiğini belirtir.
Türkü Türünün Genel Özellikleri:
- Halk Edebiyatı'mızın en yaygın nazım biçimidir.
- Kendine has bir söyleyişi olup belli bir ezgiyle söylenir.
- Genellikle anonim olmakla birlikte söyleyeni belli olan türküler de vardır.
- Aşk, güzellik, kahramanlık, doğa, gurbet, sosyal olaylar en çok işlenen konulardır.
- Halk arasında heyecan uyandıran birçok olaya da türkü yakılmıştır.
- Türküler iki bölümden oluşur. Türkünün asıl sözlerinin yer aldığı birinci bölümdür. Buna "bent" denir. İkinci bölüm ise her bendin sonunda tekrarlanan nakarat bölümüdür. Bu bölüme "kavuştak" ya da "bağlama" adı verilir.
- Türküler 7'li, 8'li (4+4) veya 11'li (4+4+3) hece ölçüsünün kalıplarıyla yazılır ve söylenir.
- Türkülerde şekil ve içerik, çevre ve zamana göre değişiklikler gösterir.
- Çocukların uyumasını sağlayan veyahut ağlamasını durduran açık, sade anlaşılır bir dille yazılan ve ezgiyle söylenen türkülere "ninni" adı verilir.
- Sözlü edebiyatımızda sagunun devamı niteliğinde olan acıklı bir konuyu işleyen ve belirli bir ezgiyle söylenen türküler "ağıt" adını alır.
- Türküler genelde dörder mısralı bentlerden oluşur.
- Türkülerin bir kısmı koşma biçimindedir.
- Türküler ait oldukları bölgelere göre farklı isimler alır.
- Türkülerin kafiye şeması genellikle "aaab, cccb, dddb" şeklindedir.
Türkülerin Sınıflandırılması
1. Ezgilerine göre Türküler
- a. Usulsüzler: Bunlara
uzun hava da denir. Divan, bozlak, hoyrat, kayabaşı, Çukurova gibi çeşitleri
vardır.
- b. Usullüler: Ölçüsü
ve ritmi belli olanlardır. Bunlara kırık hava da denir. Zeybekler, halaylar,
barlar, horonlar, kaşık havaları… usullü türküleri oluşturur.
2. Konularına Göre Türküler
- a. Ninniler: Ninni,
annenin çocuğunu kucağında, salıncakta ya da beşikte uyutmak için kendine özgü
bir besteyle söylediği basit sözlü türküdür.
- b. Çocuk Türküleri: Çocuklara,
iyi duygu ve düşünceleri aşılamak için söylenen türkülerdir.
- c. Doğa Türküleri: Yaylalar,
dağlar, ormanlar, kuşlar, çiçekler gibi türlü doğa varlıklarını konu alan
türkülerdir.
- d. Aşk Türküleri: Aşk
duygularını, sevgiliye kavuşmayı, ayrılığı dile getiren içli türkülerdir.
- e. Kahramanlık ve Askerlik Türküleri: Savaş,
göç, akın gibi olayları yiğitçe bir üslupla anlatan türkülerdir.
- f. Tören Türküleri: Kına
gecesi, nişan, düğün gibi törenlerde okunan türkülerdir.
- g. İş Türküleri: Toplu
olarak bahçede, bağda, bostanda, tarlada çalışırken söylenen türkülerdir.
- h. Karşılıklı Türküler: İki
kişinin karşılıklı olarak belli bir konu üzerinde söylediği türkülerdir.
- i. Ölüm Türküleri: Genç
yaşta hastalık, cinayet, kaza gibi nedenlerle ölenler için yakılan türkülerdir.
- j. Oyun Türküleri: Besteleri,
oyun hareketlerine ve figürlerine uygun türkülerdir.
3. Yapılarına Göre Türküler
- Türküler içerisinde bentleri bir, iki, üç, dört dizeden oluşanlar olduğu gibi kavuştukları bir, iki, üç, dört dize olanlar vardır. Ayrıca her dörtlüğün son dizesi kavuştaktan oluşan türküler de vardır. Bazı türkülerde ise kavuştak yer almaz.
Örnek 1
Zeytinyağlı yiyemem aman,
Basma da fistan giyemem aman.
Senin gibi cahile,
Ben efendim diyemem aman.
Kaldım domaniç dağlarında,
Sevgili yarim nerelerde.
Kara üzüm asması,
Yeşil olur yazması.
Ben yarimden ayrılmam,
Kara yazı yazması.
Kaldım domaniç dağlarında,
Sevgili yarim nerelerde.
Asmadan üzüm aldım,
Sapını uzun aldım.
Verin benim yarimi,
Annemden izin aldım.
Kaldım domaniç dağlarında,
Sevgili yârim nerelerde.
