Tekerleme
Sözlükte "kâğıda yuvarlanan söz, saçma sapan
söz" anlamlarına gelir. Sözcüklerin ses benzerliğinden yararlanılarak
oluşturulmuş yarı anlamlı ve yarı anlamsız dolayısıyla birbirini tutmayan
sözlerine tekerleme denir.
Manzum yani dizelerden oluşan tekerlemelerde ölçü,
uyak, aliterasyon ve secilere rastlanır. Sözlü halk edebiyatı ürünü olan
tekerlemeler, ses, söz oyunları ve çağrışım özellikleriyle ön plana çıkar.
Tekerlemelerde belirli bir ana konu yoktur. Bir araya
getirilen konular bu birleşme sonunda şaşırtıcı bir etki oluşturur.
Tekerlemeler; masal, oyun, tören ve bağımsız tekerleme olmak üzere dört türe
ayrılır. Doğu Anadolu'da döşeme, Güney Anadolu'da sayışma ismiyle anılır.
Tekerleme Türünün Genel Özellikleri:
- Tekerlemeler, daha çok masalların başında ve sonunda yer alır. Hikâye, bilmece ve çocuk oyunlarında da tekerlemelere rastlanır.
- "Bir varmış bir yokmuş.", "Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde" şeklinde masalların başında yer alır.
- Tekerlemeler, söz yinelemeleri, uyaklar ve olağanüstülükler gibi üç özellik üstüne kurulur.
- Tekerlemeler, karagöz ve ortaoyununda muhavere, çocuk oyununda ebe, çıkarmada ise sayışma olarak adlandırılır.
- Tekerlemeler, sık sık yapılan tekrarlar sayesinde çocuğun psikomotor becerilerinin gelişmesine katkıda bulunur.
- Çocuk folklorunda güzelce vakit geçirmek düzgün konuşma alışkanlığı kazanmak oyunlarda eş ve ebe seçmek maksadıyla tekerlemelere çokça başvurulur.
- Edebiyatımızda tekerlemelerin ilk örneklerine Divanü Lügati't Türk'te rastlanır.
Tekerlemelere Örnekleri:
- Acaba sarımsaklasak da mı saklasak samanı, sarımsaklamasak da mı gelir zamanı.
- Al bu takatukaları takatukacıya takatukalattırmaya götür, eğer takatukaları takatukacı takatukalatmazsa takatukaları taktukacıya takatukalattırmadan getir.
- Aliş'le Memiş mahkemeye gitmiş, mahkemede mahkemeleşmişler mi mahkemeleşmemişler mi?
- Bu kara kantar kırk kilo kara katran tartar.
- Bir berber bir berbere gel beraber Berberistan'da bir berber dükkânı açalım demiş.
- Bu kara kantar kırk kilo kara katran tartar.
- Bu çorbayı nanelemeli mi de yemeli, nanelememeli mi de yemeli?
- Bu mumcunun mumu umumumuzun mumudur.
- Dal sarkar kartal kalkar, kartal kalkar dal sarkar.
- Dört deryanın deresini dört dergâhın derbendine devrederlerse, dört deryadan dört dert dört dergâhtan dört dev çıkar.
- Sarımsaklamasak da gelirse zamanı, niye sarımsaklayalım o zaman samanı.
- Şu yoğurdu sarımsaklasak da mı saklasak, sarımsaklamasak da mı saklasak?
- Şemsi Paşa pasajında sesi büzüşesiceler.
- İt iti itti, bit iti itti, it biti itti. Bit gitti, it gitti. İtti, bitti, gitti.
- Kartal kalkar dal sarkar, dal sarkar kartal kalkar.
- Sizin damda var beş boz başlı beş boz ördek, bizim damda var beş boz başlı beş boz ördek. Sizin damdaki beş boz başlı beş boz ördek; bizim damdaki beş boz başlı beş boz ördeğe: "Siz de bizim gibi beş boz başlı beş boz ördeksiniz." demiş.
- Üç tas has hoş hoşaf.
- Üstü üç taşlı taç saplı üç tunç tası çaldıran mı çabuk çıldırır, yoksa iç içe yüz ton saç kaplı çanı kaldıran mı çabuk çıldırır?
- İndim dereye sarul seke teke çepiç tek otlarlar. Dedim niçin sarul seke teke çepiç tek otlarsınız? Dedi bizim sorumuz sopumuz torumuz topumuz sarul seke teke çepiç tek otlarlar.
