Koşma
Âşık Edebiyatı nazım biçimi olan koşma Türk halk
edebiyatının en sevilen ve en çok kullanılan nazım şeklidir. Koşmaya en çok
benzeyen tür, Divan Edebiyatı'ndaki "gazel" türüdür.
İslamiyet öncesi Sözlü Edebiyat dönemi ürünü olan
koşukların devamı olan koşmalar sazla okunmak için yazılmışlardır. Kişisel
duygular esas alındığı ve sazla söylendikleri için koşmalarda ezgi ön
plandadır.
Koşmalar, lirizm içerikli şiirleri içeren güzelleme;
yiğitlik içerikli şiirleri anlatan koçaklama; yergi içerikli şiirleri dile
getiren taşlama; ölüm ve trajedinin anlatıldığı ağıt türü olmak üzere dörde
ayrılır.
Âşık Edebiyatı'nda koşma türünde Karacaoğlan
güzellemeleriyle, Ruhsati, Dertli ve Seyrani taşlamalarıyla; Köroğlu ve
Dadaloğlu koçaklamalarıyla; Kağızmanlı Hıfzı da ağıtlarıyla ön plana çıkan
kişilerdir.
Koşma Türünün Genel Özellikleri:
- Âşık Edebiyatı'nın en çok kullanılan nazım biçimidir.
- Koşmada doğa, sevgi, yiğitlik, acı, yakınma, eleştiri, aşk, ölüm, özlem, insanlık sevgisi gibi temalar işlenir.
- Konu olarak Divan Edebiyatı'ndaki "gazel" ile aynıdır.
- Koşmalar, saz eşliğinde kendine özgü özel bir ezgiyle söylenir.
- Dil sade, açık, anlaşılır ve içtendir.
- On birli hece ölçüsü ile yazılır. (6+5 veya 4+4+3 duraklıdır)
- Dörtlüklerden oluşur. Dörtlük sayısı üç ile altı arasında değişir.
- Koşmalarda daha çok yarım uyak kullanılır.
- Koşmalarda ilk dörtlüğün birinci, ikinci ve dördüncü dizeleriyle diğer dörtlüğün dördüncü dizeleri birbiriyle kalan dizeler de kendi aralarında uyaklıdır.
- Uyak düzeni "abab/cccb/dddb" şeklindedir.
- Son dörtlükte ozanın adı (mahlası) yer alır. Buna "tapşırma" denir.
Koşmalar işlediği konulara göre dörde ayrılır:
1.Taşlama: Toplum
veya kişilerin kötü taraflarını eleştiren şiirlere denir. Taşlamalarda şair son
derece acımasız olup genellikle iğneleyici bir dil kullanır. Taşlama; Divan
Edebiyatı'nda "hicviye" Batı edebiyatında "satir" günümüzde
ise "yergi" ismini almıştır. Bayburtlu Zihni, Dertli ve Seyrani bu
türde öne çıkan kişilerdir.
Ormanda büyüyen adam
azgını
Çarşıda pazarda insan
beğenmez
Medrese kaçkını softa
bozgunu
Selam vermeğe dervişan
beğenmez
Kazak Abdal
2.Koçaklama: Savaş,
yiğitlik ve kahramanlık konularını işleyen şiirlerdir. Epik kavramının halk
şiirimizdeki yansıması olarak da izah edilebilir. Koçaklamalar, coşkulu,
heyecanlı ve yiğitçe bir söyleyişe sahiptir. Batı edebiyatındaki epik şiir
olarak da tanımlanabilir. Köroğlu, Dadaloğlu ve Kayıkçı Kul Mustafa koçaklama
türünün önemli örneklerini vermişlerdir.
Örnek:
Yiğitler silkinip ata
binende
Derelerden boz kurtlara ün
olur
Yiğit olan döne döne
döğüşür
Kötüler kavgadan kaçar dön
olur
Köroğlu
3.Güzelleme: Âşık
Edebiyatı'nda sevgili, hasret, ayrılık ve doğanın güzelliklerini konu alan
koşmalara denir. Bu edebiyatın en çok tercih edilen türüdür. Güzellemeler daha
çok lirik şiirlerdir. Sevilen kişilere ve varlıklara olan bağlılığı ifade etmek
amacıyla kaleme alınır. Sevgilinin işlendiği güzellemelerde sevgili en çok
ceylan ve ahu'ya benzetilir. Türk edebiyatında güzelleme türünün en başarılı
örneklerini lirik şiirleriyle 17. yüzyıl halk şairi Karacaoğlan vermiştir.
Örnek:
Evvel sen de yücelerden
uçardın
Şimdi enginlere mi indin
gönül
Derya deniz dağ taş demez
aşardın
Kara menzilini aldın mı
gönül
Yiğitliğim elden gitti yel
gibi
Damağımda tadı kaldı bal
gibi
Hoyrat eli değmiş gonca
gül gibi
Bozulmuş bağlara döndün mü
gönül
Karacaoğlan
4.Ağıt: Sevilen kişilerin
ardından duyulan üzüntüyü anlatmak, bu duyguyu belirtmek için yazılan şiirlere
denir. Ağıt türünde ölen kişilerin genellikle iyiliği, mertliği ön plana
çıkarılır. Belli bir ezgi ile söylenmiş olan ağıtın, İslamiyet Öncesi Sözlü Edebiyat
dönemindeki karşılığı "sagu", Divan şiirindeki karşılığı ise
"mersiye"dir.
Örnek:
Can evimden vurdu felek
neyleyim
Ben ağlarım çelik teller
iniler
Ben almadım toprak aldı
koynuna
Yârim diye bülbül diller
iniler
Dadaloğlu
Ezgilerine ve Yapılarına Göre Koşmalar:
- Ezgilerine Göre Koşmalar: Özel bir ezgiyle okunan ve hece sayısı dikkate alınmayan koşmalardır. Acem koşması, Gevheri koşması gibi.
- Yapılarına Göre Koşmalar: Yapılarına göre koşmalar 7'ye ayrılır.
- Düz Koşma: Adi koşma olarak da adlandırılan düz koşma en sık kullanılan koşma türüdür.
- Yedekli Koşma: Mani şekli ve yedekli 5'li koşma olmak üzere iki şekli vardır.
- Musammat Koşma: İç kafiyesi olan koşmalardır. Musammat gazele benzeyen bu koşma türü 6+5 duraklı olarak yazılır.
- Ayaklı Koşma: İlk bendin dize sonlarına, diğer bentlerin ise yalnızca son dizelerine 5 heceli eklerin eklenmesiyle oluşturulan koşmalardır.
- Zincirleme Koşma: Daha çok destan türünde karşımıza çıkan bentlerin dördüncü dizesinin kafiyesinin bir sonraki bendin ilk mısrasının başında tekrarlanmasıyla oluşan koşmalardır.
- Zincirleme Ayaklı Koşma: Zincirleme şeklindeki koşmalara ziyadeler eklenerek oluşturulan koşmalardır.
- Koşma Şarkı: Her
bendinin dördüncü mısraları aynı olan koşmalara denir.
