Halk
Edebiyatı
Kaynağını halkın kültür, zevk ve yaşantısından alan ve
halk tarafından meydana getirilen edebiyata halk edebiyatı denir. Türklerin
İslam öncesi Türk edebiyatı geleneğini sürdürmesiyle oluşan İslamiyet öncesi
sözlü edebiyatın bir devamıdır. Halk Edebiyatı'ndaki ürünlerde; konu, dil,
biçim bakımından halk kültürüne sıkı sıkıya bir bağlılık söz konusudur.
Halk Edebiyatı, 13. yüzyıldan 18. yüzyıla kadar Türk
edebiyatında önemli şahsiyetler yetiştirmiş ve bu şahsiyetler de edebiyatımıza
önemli eserler kazandırmışlardır.
13. yüzyılda Yunus Emre ön plana çıkar. Nasreddin Hoca
da yine bu yüzyılda yaşamıştır. Bu yüzyılda fetih ve savaşlara ait eserler ön
plandadır. Battal Gazi Destanı ve Danişmentname bunların en ünlüleri olarak ön
plana çıkar.
14. yüzyılda en önemli eser olarak Dede Korkut
Hikâyeleri'ni görürüz. Kaygusuz Abdal da bu yüzyılda öne çıkan diğer önemli bir
şairdir.
15. yüzyılda Hacı Bayram Veli tanınmış bir şahsiyet
olarak karşımıza çıkar. İlahileri ile bu yüzyıla damgasını vurur.
16. yüzyılda dini konular yanında din dışı konular da
ön plandadır. Âşık Edebiyatı şairleri sazları ile bu yüzyıla damgasını
vururlar. Köroğlu, bu şairlerin başını çeker. Tasavvuf Edebiyatında da Pir
Sultan Abdal bu yüzyılın önemli şahsiyetleri arasında yer alır.
17. yüzyıl, Halk Edebiyatı için ihtişamlı bir dönem
olur. Niyazi Mısri, Evliya Çelebi, Kayıkçı Kul Mustafa, Âşık Ömer bu yüzyıla
damgasını vuran kişilerdir.
18. yüzyılda ise Erzurumlu İbrahim Hakkı ve onun
"Marifetname" eseri ön plana
çıkar.
Halk Edebiyatı’nın Genel Özellikleri:
- Şiirler, çoğu zaman saz eşliğinde söylenir. Doğaçlama olarak şiir söyleyen âşıklar, şiirleri için bir ön hazırlık yapmazlar. Bu yüzden de şiirlerinde derin bir anlam, kusursuz bir biçim görülmez.
- Nazım birimi olarak dörtlük kullanılır. Ancak çok az da olsa türkülerde ve ninnilerde üçlü, beşli söyleyişler görülür.
- Aruzla şiir yazanlar olmakla birlikte kullanılan asıl ölçü hece ölçüsüdür. En çok yedili, sekizli, on birli kalıplar kullanılmıştır.
- Şiirler, halk arasında kullanılan konuşma diliyle söylenir. Bu dilin öztürkçe olduğu söylenemese de halka mal olmamış sözcükler kullanılmamıştır.
- Şiirler hazırlıksız söylendiğinden genellikle yarım kafiye ve redif kullanılmıştır.
- İslam’dan önceki Türk edebiyatı geleneğini sürdüren sözlü bir edebiyattır.
- Şiirler, “saz şairi” ya da “âşık” denen şairlerce,”bağlama’ adı verilen bir sazla söylenir.
- Nazım şekli olarak mani, koşma, varsağı, semai, destan vs. kullanılmıştır.
- Halk edebiyatı ürünleri yazılı değildir. Müzik eşliğinde sözlü olarak oluşur.
- Halk edebiyatında şiir, egemen türdür.
- Şiirlerde başlık yoktur, biçimiyle adlandırılır.
- Halk edebiyatı gözleme dayalıdır. Benzetmeler, somut kavramlardan yararlanılarak yapılır. Söyledikleri her şey gerçek yaşamdan alınmadır, dolayısıyla şiirlerde somutluk hâkimdir.
- Konu olarak aşk, ölüm, hasret, ayrılık, doğa sevgisi, yiğitlik, zamandan şikâyet işlenmiştir.
- Halk şairlerinin hayat hikâyeleri ve şiirleri cönk adı verilen eserlerde toplanmıştır.
Halk Edebiyatı, verilen eserlerin
niteliğine göre üç bölümde incelenir.
Halk Edebiyatında Şiir
Divan Edebiyatı'nda olduğu gibi Halk Edebiyatı'nda da
duygu ve düşünceler düzyazıya oranla şiirle dile getirilmiştir. Şairler, halkın
kullandığı sade ve anlaşılır bir dille şiirlerini oluşturmuşlardır.
Halk Edebiyatı'nda şairler yaşadıkları çevreye göre
gruplara ayrılmışlardır. Eğitimli olmayan geleneksel şiir anlayışını sürdüren
ve bir yere bağlı kalmadan şiir yazanlar gezgin; katıldıkları savaşlarla ilgili
şiirler söyleyen ve orduda görev yapanlar yeniçeri; hayatları tamamen köy ve
kasabalarda geçenler ve kent kültüründen uzak tamamen halk şiiri geleneklerine
bağlı olanlar köylü; Divan Edebiyatı'nın etkisinde olan ve Arapça ve Farsçaya
özenen hecenin yanında aruzu kullananlar kentli; din ve tasavvuf konusunda
eğitimli olanlar da tasavvufçu şairler olarak adlandırılmıştır.
Halk Edebiyatında Nesir
Sözlü anlatımın yazıya geçirilmesiyle halk nesri
oluşmuştur. Halk Edebiyatı'nda, hikâyelerinde hem nesir hem de nazım bulunur.
Yani ikisi iç içedir. Halk Edebiyatı nesrinin dili oldukça anlaşılır ve
sadedir.
Halk Edebiyatı nesrinin en önemli eserleri halk
hikâyeleridir. Kerem ile Aslı, Arzu ile Kamber, Ferhat ile Şirin gibi.
Halk Edebiyatı Nesrinde Başlıca Ürünler
- Halk Masalları: Olağanüstü olay ve kişilerin yer aldığı halk masallarında halkın yaşantısı ve bakış açısı yer alır.
- Efsane: Tarihi olayların oluşturduğu olağanüstü kişi ve durumları yansıtan halk masallarıdır.
- Menkıbe: Din büyükleri ve tarihi şahsiyetler etrafında oluşturulan olağanüstü hikâyelerdir.
- Bilmece: Belirli ipuçlarıyla çeşitli varlıkları buldurmaya yönelik sonuçlardır.
- Halk Tiyatrosu: Karagöz, kukla, ortaoyunu ve meddah'ın oluşturduğu dramatik seyirlik oyunlara denir.
- Karagöz: Gölge oyunudur. Oyunda; saf, temiz yaratılışlı halkı temsil eden karagöz ve okumuş, ukala kibar geçinenleri temsil eden Hacivat yer alır. "Tiryaki, Sarhoş, Beberuhi, Bekri Mustafa" oyunda geçen önemli tiplerdir.
- Ortaoyunu: Metni
olmayan dekorsuz bir tiyatrodur. Oyuncular bir hazırlık yapmadan oyunu
sahneler. Ortaoyununda Pişekâr ve Kavuklu olmak üzere iki tip bulunur. Kavuklu,
özellik olarak Hacivat'ın; Pişekâr ise Karagöz'ün özelliklerini taşır.
