Destan (Epope)
Türk edebiyatının ilk örneklerini oluşturan destan
türü, milletlerin hayatlarını yakından ilgilendiren büyük felaketleri, sosyal
olayları, kahramanlıkları, savaş, göç ve doğal afetleri anlatan uzun manzum
ürünlerdir.
Oluşumları bakımından destanlar doğal ve yapay olmak
üzere ikiye ayrılır. Kendiliğinden oluşan ve çoğunlukla bir şair tarafından bir
araya getirilen destanlara doğal; herhangi bir tarihi hadisenin sonraki
yıllarda bir şair tarafından kaleme alındığı destanlar da yapma destan adını
alır.
Türk destanları hakkında mevcut bilgiler oldukça
kısıtlıdır. Türk destanlarının günümüzdeki mevcutları diğer milletlerin
kaynaklarından derlenmiştir. İran, Çin ve Arap belgelerinden toplanılan
bilgilerle ilk destanlarımızın varlığına ulaşırız. Alp, bilge ve kadın tipi
destanlarda karşımıza çıkan ortak tiplerdir.
Destan (Epope) Türünün Genel Özellikleri:
- Mitolojik öğeler ve olağanüstülük destanların en önemli unsurlarıdır.
- Türk destanlarındaki mitolojik öğeleri ışık, rüya, demir, ağaç, altın, at, yay, kurt, mağara vb. oluşturur.
- Destanlarda toplumun ortak kültürü yansıtılır.
- Destanlar olay çevresinde gelişen edebi metinlerdir.
- Destanlar, yazının icat edilmediği dönemin ürünleridir.
- Anonimdirler. Yani kim tarafından söylendiği bilinmemektedir. Günümüze ağızdan ağıza aktarılarak gelmiştir.
- Manzum eserlerdir. Dize kavramı ile oluşturulmuşlardır.
- Destanlarda yiğitçe bir söyleyiş sezilir.
- Destanlar, oldukça uzun yazılardır.
- Dörtlüklerden oluşur.
- Dil, oldukça sade ve anlaşılırdır.
- Destanlarda uyak kullanılmıştır.
- Destanlarda belirli bir zaman ve yer bulunmaz.
- Hem gerçek hem de olağanüstü olaylar birlikte yer alır.
- Önemli kişiler han, kral gibi seçkin kişilerden veya toplumun genel kabulünü gören bir kahramandan ibarettir.
- Destanlarda milli nazım ölçüsü kullanılmıştır.
- Milli, dini, örfi ve tarihi değerlere yer verilir.
İslamiyetten Önceki Türk Destanları:
1.Saka Türklerine Ait Destanlar
- Alp Er Tunga Destanı: "Alp Er Tunga" adlı Türk kahramanın İranlılarla yaptığı savaşı, yiğitliklerini ve bir hile neticesinde öldürülmesini konu alır.
- Şu Destanı: Destanda "Şu" ismindeki kahramanın Büyük İskender ile yaptığı mücadeleleri konu edinir. Şu, savaş sonrasında "Şu" şehrini inşa eder.
2.Hunlara Ait Destanlar
- Oğuz Kağan Destanı: Hun hükümdarı Mete'nin yiğitliklerini, yaşamını ülkesini mamur ettikten sonra oğulları arasındaki paylaşımını konu alır. Kısacası destanda Mete ve yaşamı anlatılır.
- Atilla Destanı: Batı Hun devletinin ünlü hükümdarı Atilla'nın yaşamını ve fetihlerini anlatır.
3.Göktürk Destanları
- Bozkurt Destanı: Göktürklerin dişi bir kurttan türeyişini anlatır.
- Ergenekon Destanı: Bir savaşta yenilen ve Ergenekon'a açılan Türklerin orada bir demir dağı eritip kurtulmalarını anlatır.
4.Uygur Türklerinin Destanları
- Türeyiş Destanı: Uygurların bir erkek kurttan türeyişini anlatır.
- Göç Destanı: Uygur
Türklerinin ana vatanlarından ayrılışlarını anlatır.
Oluşumları Bakımından Destanlar:
1.Doğal Destanlar: Halk
arasında ortaya çıkan anonim ürünlerdir. Genellikle bir şair tarafından
derlenip düzenlenmiştir.
- Kalevala - Finlandiya
- Mahabharata - Hint
- Ramayana - Hint
- Chanson de Roland - Fransız
- Nibelungen - Alman
- İgor - Rus
- Beowulf - İngiliz
- İliada - Yunan
- Odysseia - Yunan
- Şehname - İran
- Gılgamış - Sümer
- Oğuz Kağan - Türk
- Ergenekon - Türk
- Manas - Kırgız
2.Yapma Destanlar: Herhangi
bir olayın doğal destana benzetilerek bir şair tarafından
destanlaştırılmasıdır.
- Üç Şehitler Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca)
- İstanbul Fetih Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca)
- Çanakkele Destanı (Fazıl Hüsnü Dağlarca)
- Çanakkale Şehitlerine (Mehmet Akif)
- Genç Osman Destanı (Kayıkçı Kul Mustafa)
- Kuvayi Milliye Destanı (Nazım Hikmet)
- Kurtuluş Savaşı Destanı (Cahit Külebi)
- Sakarya Meydan Savaşı (Ceyhun Atuf Kansu)
- Virgilius (Aeneis) İtalya
- Dante (İlahi Komedi) İtalya
- Milton (Kaybolmuş Cennet) İngiliz
- Ludavico Aristo (Çılgın Orlando) İtalya
- Tasso (Kurtarılmış Kudüs) İtalya
- Firdevsi (Şehnâme) İran
