Bilmece
Çoğunlukla cevabı içerisinde saklı bulunan ve
düşünceyi geliştirmek amacıyla çeşitli şekillerde türetilen sözlere bilmece
denir. Bilmece, Anadolu'da "asal, elçim, masal, metal, mat, tapmaca,
bilmeli, fıcık" gibi isimlerle de adlandırılır.
Bilmeceler; içerikleri açısından alfabenin belli
harflerinin bulunmasını içeren bilmeceler, insan vücudunun farklı yerlerini
gizleyerek bulmaya çalışan bilmeceler, soyut bir kavramı tanımlayan bilmeceler
şeklinde gruplandırılır. Bilmeceler, yüzyıllar boyu nesilden nesile, dilden
dile aktarılarak günümüze gelmiştir.
Bilmece Türünün Genel Özellikleri:
- Bilmeceler, kalıplaşmış sözlerden oluşan anonim sözlü halk edebiyatı ürünüdür.
- Eşya, insan, hayvan, doğa, bitki, inanışla ilgili bilgilerin üstü kapalı bir şekilde anlatılması ve bu anlatılanın cevabına ulaşmak için oluşturulan sözlerdir.
- Daha çok doğa olaylarına dayanır.
- Bilmeceler, hoşça vakit geçirmek amacıyla oluşturulmuşlardır.
- Bilmeceler, hoşça vakit geçirme aracı yanında insanların düş güçlerini, görgülerini sınama amacıyla da kullanılır.
- Bilmeceler, bazı toplumlarda hep birlikte türkü söyler gibi bir işte çalışma esnasında motivasyonu arttırıcı bir araç olarak da başvurulan bir türdür.
- Bilmeceler, bazı toplumlarda kişilerin zekâ düzeylerini ölçme amaçlı sınav soruları yerine kullanılır.
- Bilmeceler, çok eski zamanlarda, savaşlarda savaşmadan bilen tarafın kazandığı bir bilgi yarışması olarak da işlev görür.
- Bilmeceler, eski zamanlarda zekâ savaşları için başvurulan bir tür iken zamanla eğlence şeklini alır.
- Hem düzyazı hem de şiir şeklinde karşımıza çıkar. Nesirli bilmeceler az sayıda olup nazımlı bilmecelerin parçalanmasından oluşur. Nazımlı bilmeceler de iki ya da dört dizeden oluşur.
- Az da olsa üç, beş ve daha çok dizelerden oluşan bilmeceler de vardır.
- Uyak düzeni iki dizeli olanlarda "aa", üç dizeli olanlarda "aaa" dört dizeli olanlarda "aaba" şeklindedir.
- Dizeler şeklinde oluşan bilmecelerin sonunda uyak bulunur.
- Bilmece söyleme geleneği teknolojiyle birlikte eğlence araçlarının çoğalmasıyla eski işlevini yitirmişse de yer yer bazı yerlerde bu gelenek yaşatılmaktadır.
Bilmece Örnekleri:
- Ben giderim, o gider güneşte beni izler. (gölge)
- Bir çuval cevizim var, sayarım tükenmez. (yıldız)
- Buradan attım iğneyi, dolaştı geldi dünyayı (gönül)
- Dokuz ay zindanda yatar, altı ayda zil çalar oynar. (bebek)
- Gitti gelmez, geldi gitmez (gençlik-ihtiyarlık)
- Et et içinde, et fit içinde, dünya dümeni, onun içinde (akıl)
- Kaş ile gözden yakın, söylenen sözden yakın (ecel)
- Kuyruğu var, canlı değil konuşur ama insan değil, camı var ama pencere değil (televizyon)
- Koyu Ufacık mermer tası, içinde beyler aşı, pişirirsen aş olur, pişirmezsen kuş olur. (yumurta)
- Küçücük fıçıcık, içi dolu turşucuk. (limon)
- Mavi atlas, arşın yetmez, makas kesmez, terzi biçmez. (gökyüzü )
- On ay yatar, iki ay kalkar; feneri yakar, etrafa bakar. (ateş böceği)
- Özü tatlı, sözü tatlı, candan daha değerli (anne)
- Dağdan gelir taştan gelir, bir azılı kaplan gelir (sel)
- Sıcak evin direği tıp tıp eder yüreği (baba)
- Sıra sıra odalar, birbirini kovalar. (tren)
- Pazardan aldım bir tane, eve geldim bin tane. (nar)
- Yarım kaşık, duvara yapışık (kulak)
