Ahmet Yesevi'nin Hayatı, Edebi Kişiliği ve
Eserleri
Hayatı:
1093'te Kazakistan Sayram'da doğmuştur. Meşhur din
âlimi Şeyh Yusuf Hemedani'nin öğrencisidir. Ahmet Yesevi, Allah ve peygamberine
büyük bir aşkla bağlıdır. Bütün ömrünce günah işlememek, yanlış yapmamak, yalan
konuşmamak üzere büyük çaba göstermiştir.
Hz. Muhammed'e (SAV) meftun (âşık) biridir. Onun kadar
yaşamak istemiş 63 yaşına gelince yer altında bir hücre kazdırmış ömrünün
bakiyesini orada geçirmiştir. Bu özelliklerinden dolayı gerek Anadolu gerekse
Türkistan evliyaları Ahmet Yesevi'yi pir olarak kabul etmişlerdir. Ahmet
Yesevi'nin türbesi günümüzde de Türkistan'ın kutsal ziyaret mekânlarından
biridir.
Edebi Kişiliği:
- Tasavvufi marifetlerini Buhara muhitinde edinmiş bulunan Hoca Ahmet Yesevî, tarikat kurucusu, şair ve din büyüğü olarak Türk dünyasının manevî hayatını etkilemiş nâdir kişilerdendir.
- Şeyhi öldükten bir müddet sonra onun postuna geçti. Sonra Yesi’ye döndü ve ölünceye kadar orada yaşadı.
- Halis göçebe Türkmen muhitinde Yeseviye tarikatı beklenmeyecek hızla yayıldı; Seyhun kıyılarından Hârzem bozkırlarına, Asya sahralarına ulaştı.
- Moğol istilâsı ile Horasan, İran, Azerbaycan Türkleri arasına geçti.
- İlk fetihlerle birlikte Alperenler, Horasan Erenleri olarak Anadolu'ya girdi.
- 13. yüzyıl içinde Anadolu'da görülmeye başlayan Bektaşîlik, Babaîlik, Haydarîlik hep o millî Yesevîlik tarikatından çıkmış kollardır.
- Hacı Bektaş, Sarı Saltuk, Ahi Evren, Ede-Balı, Geyikli Baba ve daha niceleri, Ahmed Yesevî'nin Anadolu'ya, manevî fetihler için yolladığı, menkıbelerle destekli gerçekler hâlinde söylenen müritleri, akıncıları, halifeleridir.
- Ahmet Yesevi, ömrü boyunca, günah işlememek, yalan söylememek, hata etmemek gayreti göstermiştir.
- Hazret-i Muhammed'e tutkunluğu dolayısıyla onun yaşadığı yıllardan fazla yaşamak istemediği söylenir. Peygamber, 63 yaşında vefat ettiğine göre, o da 63 yaşına gelince kendisine yer altında bir hücre kazdırmış, kalan ömrünü, günsüz güneşsiz, orada tamamlamıştır.
- Ahmed Yesevi'ye bugün de Türkistan'ın manevî büyüğü anlamına Hazret-i Türkistan derler.
- Ahmed Yesevi'ye ait "Divan-ı Hikmet" adlı bir eser mevcuttur.
- En eski Divan-ı Hikmet yazmaları 17. yüzyıldan önceye gitmemektedir. Bu bakımdan onların 12. asırda yazılmış hikmetlerin tıpkısı olduğunu söylemek de zordur.
- Ahmed Yesevî, hem yüksek şahsiyeti, hem büyük teşkilâtçılığı, hem de Hikmetleri ile Türklük dünyasının her tarafına, dolaylı veya açık tesirleri görülmüş nâdir büyüklerimizden biridir.
- Ahmet Yesevi’nin görüşleri tasavvufun temellerini oluşturur.
- Tasavvufi Türk halk şiirinin öncüsü sayılır.
- Yesevi öğretisinin bu denli etkili olmasının temel nedenlerinden biri; Ahmet Yesevi'nin düşüncelerini anlatmak için, o dönemde gelenek olduğu üzere Arapça veya Farsça'yı değil, Türkçe'yi seçmesidir.
- İslam'ın değerlerini Türk kültürünün değerleri ile kaynaştıran Yesevi öğretisi, özellikle bozkırlarda yaşayan Türk boylarının İslamiyet'i benimsemesini kolaylaştırmıştır.
- Ahmet Yesevi, öğretisini "Dört Kapı" olarak bilinen şu ilkeler üzerine kurmuştur: Şeriat, Tarikat, Marifet ve Hakikat'tir.
- Dört Kapı olgusu, İslamiyet'ten önceki Türk inançlardan kaynaklanmıştır.
- Şamanlıkta Doğu, Batı, Kuzey ve Güney yönleri, kutsal kabul edilen dört ögedir.
- Yönler dört renk ve dört kutsal varlıkla simgeleştirilmiştir: Mavi, Beyaz, Siyah, Kızıl / Ağaç, Demir, Su ve Ateş.
- Şaman inancına göre Adalet, Kudret, Akıl ve Uyum, evrenin ve insanın özünü oluşturur.
- Dört Kapı ilkesi Hacı Bektaş Veli'nin öğretisine de temel oluşturur.
Eserleri:
- Ahmet Yesevi'nin; Türk tasavvuf edebiyatının en önemli örneklerini barındıran "Divan-Hikmet", İslam'ın usul ve esaslarının yer aldığı "Akaid" ve talebelerince yazılıp ona mal edilen "Fakr-name" olmak üzere üç eseri bulunmaktadır.
