Kutadgu Bilig
1069-1071
yıllarında Balasagunlu Yusuf Has Hacib tarafından yazılmış olan Kutadgu Bilig,
İslami dönemin bilinen ilk eseridir. Eser, "mutluluk veren bilgi ya da
devlet olma bilgisi" anlamlarına gelir.
1070'te
Doğu Karahanlı hakanı Tabgaç Buğra Han'a sunulur. Han da Kutadgu Bilig eserini
çok beğendiğinden ona "Has Hacib" unvanını verir. Eserin amacı devlet
ve toplum yönetiminin nasıl olması gerektiğini öğretmektir.
Kutadgu
Bilig'de insanı mutlu edecek yollar belirtilmiş bu yollar devrin hükümdarlarına
öğütler halinde gösterilmiştir. Ahlak, dinin önemi ve devlet yönetimi de eserde
üzerinde durulan konulardır. Eser, ayrıca her iki dünyada da mutluluğa kavuşmak
için yol gösterici niteliktedir.
Kutadgu Bilig’in özellikleri şunlardır:
- Kutadgu Bilig, Hakaniye lehçesiyle yazılmış, didaktik bir eserdir.
- “Mutluluk veren bilgi” anlamına gelmektedir.
- İnsana her iki dünyada gerçekten kutlu olmak, mutlu yaşamak için gerekli yolu göstermeyi amaçlayan bu kitap, aruz vezni ile yazılmıştır.
- Nazım şekli mesnevidir. Ayrıca içerisinde pek az miktarda dörtlükler de vardır.
- Edebiyatımızda aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk eser olarak kabul edilmektedir.
- Eserde adaleti, aklı, saadeti ve devleti temsil eden dört kahramanın çevresinde gelişen olaylarla yazar, devlet idaresinin ve sosyal düzenin nasıl olması gerektiğini anlatır.
- Kutadgu Bilig, Karahanlılar çağının siyasi ve kültürel bakımdan önemli bir merhalesini temsil eder.
- Kutadgu Bilig, alegorik bir münazara karakterindedir. Münazaranın kahramanları dört kişiden ibaret olmakla beraber, genel olarak ağırlık noktalarını, iki kişi arasındaki konuşmalar oluşturur. (Kün-toğdı: kanun; Ay-toldı: saadet; Ögdülmiş: akıl; Odgurmış: akıbet)
- Kutadgu Bilig, dil özellikleriyle olduğu kadar düşünce derinliği ve zevk inceliğiyle de yeni bir çığır açan eserlerdendir.
Eserdeki Semboller ve Temsil Ettiği
Değerler:
- Küntogdı: Hükümdar-
doğruluk ve adaleti temsil eder.
- Aytoldı: Vezir-
saadeti, mutluluk ve bahtı temsil eder.
- Ögdülmiş: Vezirin
oğlu- akıl ve anlayışı temsil eder.
- Odgurmış: Vezirin
kardeşi, din adamıdır- akıbeti temsil eder.
Kutadgu Bilig'in Nüshaları:
Yazıldıktan
bir müddet sonra unutulmuş iki kere ortaya çıkarılmış olan Kutadgu Bilig'in
bugün elimizde üç nüshası bulunmaktadır.
- Herat Nüshası:
Kutadgu Bilig'in bilinen ilk nüshasıdır. Arap harfleriyle yazılmış bir nüshadan
Uygur harflerine çevrilmiştir. Fatih Sultan Mehmed Han devrinde Tokat'tan
İstanbul'a getirtilmiştir. 1910'da Radloff, transkripsiyonunu ve Alman
dilindeki tercümesini neşretmiştir. Türkiye'de ilk defa 1942'de basılmıştır.
- Fergana Nüshası:
Kutadgu Bilig'in ele geçen en önemli nüshasıdır. Zeki Velidi Togan, eser
hakkında genel bir bilgi verir. İstinsahı meçhul kalmıştır. Baş ve son kısmı
eksik olan bir nüshadır.
- Mısır Nüshası:
Bu nüsha Kahire'de, Hidiv kütüphanesinin o zamanki müdürü olan Alman bilgin
Moritz tarafından 1896'da bulunmuştur. 1943'te bu nüshanın da tıpkıbasımı Türk
Dil Kurumunca yayınlanmıştır.
