Divan Edebiyatında Başlıca Terimler

       Divan Edebiyatında Başlıca Terimler

• Abdal: Gezgin derviş.
• Beyit: İki dizeden oluşan dize sonlarındaki sözcükleri birbiriy­le uyaklı Divan edebiyatı nazım birimidir.
• Bend: Şiirde dört veya daha çok dizeden oluşan birime denir.
• Bahariye: Baharın gelişinin müjdelendiği, doğadaki değişimi dile getiren kaside­lerdir.
• Beytü'l kasid: Kasidenin en güzel beytine verilen isimdir.
• Beytü'l gazel: Gazelin en güzel beyti olup şah beyit olarak da adlandırılır.
• Culusiyye: Padişahın tahta çıkışı için kaleme alınan kasidelere denir.
• Darb-ı Mesel: Bir durumu, olayı bir örnekle anlatmakta kullanılan kalıplaşmış sözlerdir.
• Dâriyye: Yeni yapılan bir yapı için yazılan kasidelere verilen isimdir.
• Fetihname: Savaşılarak alınan bir yerin masalımsı bir üslupla anlatıldığı yapıtlardır.
• Divançe: Küçük divan anlamına gelir. Yani içerisinde daha az şiir bulunan divanlardır. Düzenlenişleri ve içerik­leri divanlarla aynıdır.
• Derviş: Bir tarikata girmiş ve tarikatın kurallarına uygun yaşayan kişilere verilen isimdir.
• Divan: Şairlerin şiirlerini topladıkları kitapların ismidir. Farklı nazım biçimleri ile oluşturulan şiirler bu kitaplarda bulunur.
• Fenafillah: Tasavvuftaki son aşamadır. Allah'ta yok olma demektir.
• Fütüvvetname: "Ahilik" teşkilatında olanların töresini belirleyen eserlerdir. Fütüvvetname, aynı zamanda gelenekleri ve görgü kurallarını da açıklar.
• Hâbname: Bir olay veya bir kişiyle alakalı düşünceleri sanki rüyada görülmüş gibi anlatılarak yazılmış eserlere denir.
• Halife: Tarikat kurucusunun ya da şeyhin kendisine vekil kabul ettiği dolayısıyla yetki verdiği kişidir.
• Hamse: Beş mesnevinin bir araya getirilmesiyle oluşturulan eserlerdir. Ali Şir Nevai, Türk edebiyatının ilk hamsesini oluşturmuştur.
• Hezliyat: Alaylı bir üslupla yazılmış kaba şakalar içeren eleştirel konulu nazım türüdür.
• Hilye: Peygamberimiz fahr-ı âlem (SAV) ile dört halifeyi ruhsal ve fiziksel güzellikleriyle ve örnek davranışlarıyla anlatan yapıtlardır.
• Hicviye: Halk edebiyatı'nda taşlama, Batı edebiyatında satirik olarak isimlendirilen ve kişileri, toplum veya kurumları eleştiren yazılara verilen isimdir. Nef'i'nin "Sıham-ı Kaza" eseri divan şiirinin en önemli hicviye örneğidir.
• Gazavatname: Din uğruna yapılan savaşların dile getirildiği manzum ve düzyazı şeklindeki yazılardır.
• Güldeste: Seçme manzum ya da nesir yazılarının bir araya getirildiği dergi veya antoloji anlamına gelir.
• Tehzil: Şaka yoluyla tanınmış bir şaire nazireyi andırırcasına (aynı ölçü ve kafiye ile) kaleme alınan yazılardır.
• Tezkire: Çeşitli meslek dallarından önemli şahsiyetlerin hayatlarını anlatan eserlere denir. Şairleri tanıtan tezkirelere "şuara tezkiresi" veya "tezkiretü'ş şuara" denir. Evliyaların hayatlarını anlatanlar "tezkiretü'l evliya" adını alır. Batı edebiyatında bunun karşılığı "biyografi"dir. Türk edebiyatında ilk örnek Ali Şir Nevai'nin "Mecalisü'n Nefais" eseridir. Anadolu sahasında ilk örnek ise asıl adı "Heşt Behişt" olan Sehi Bey Tezkiresi'dir.
• Tanzim: Bir mısra veya beytin başka bir şair tarafından bir nazım biçimine tamamlanmasıyla ortaya çıkan şiirlerdir.
• Taç beyit: Kasidede şairin mahlasının yer aldığı beyite verilen isimdir.
• Tecnis: Cinas
• Terane: Rubainin diğer ismidir.
• Tekke: Tasavvuf ehli kişilerin eğitim gördükleri yer, kuruluş anlamlarında kullanılır.
• Tarikat: Allah'a ulaşma yolunda benzer şekilde düşünenlerin oluşturduğu topluluktur.
• Tecelli: Tanrı ile bir olmak, Allah'ın varlığının göstergesi anlamına gelir.
• Tahmis: Bir gazelin her iki dizesinin başına üç dize daha eklenerek oluşturulan nazım biçimine denir.
• Tardiye: Beşer dizelik bendlerden oluşan musammat türündeki manzum yazılardır.
• Kırk Hadis: Peygamberimizin (SAV) sahih olan kırk hadisinin açıklamasını içerir.
• Kıssa: Çoğunlukla mesnevi şeklinde kaleme alınan öğüt verici, masal, fıkra ve öykülere denir.
• Kısas-ı Enbiya: Peygamberlerin daha çok mucizelerinin anlatıldığı eserlerdir.
• Kıta-ı Kebire: Beyit sayısı ikiden fazla olan kıt'a demektir.
• Letaifname: Güldürü öğeleri ön planda olan anı ve fıkra nitelikleri taşıyan eserlere verilen addır.
• Lugaz: Divanların son kısmında yer alan nesnelerin özellikleri anlatılarak sorulan manzum şekildeki bilmecelere denir.
• Mahlas: Divan Edebiyatı'nda şairin kendi ismi yerine kullandığı ve şiirlerin son kısmında geçen takma adlardır.
• Mazmun: Divan şiirinde bazı kavramların bütün şairlerce ortak kullanılmasıdır. Kalıplaşmış sözlerdir. Boy için "servi", ağız için "mim"in kullanılması gibi.
• Mevlit: Peygamber efendimizin (SAV) kutsal doğumundan itibaren muhteşem hayatının belirli zamanlarını anlatan mesnevi biçiminde yazılan eserlerdir. Süleyman Çelebi'nin kaleme aldığı "Mevlit" eseri en ünlü örnek olarak bilinir.
• Muamma: Cevabını bir kişinin isminin oluşturduğu manzum bilmecelere verilen addır.
• Menakıbname: Bir velinin keramet ve hayatını konu edinen yapıtlardır.
• Mersiye: Ölen birinin arkasından kaleme alınan şiirlerdir. İslamiyet öncesi "sagu" türü ile halk edebiyatındaki "ağıt" türünün aynısıdır. Baki'nin yazdığı "Kanuni Mersiyesi" bu türün en önemli örneği sayılır.
• Miraciye: Hazreti Muhammed'in (SAV) göğe yükselişini konu alan edebi yapıtlara verilen isimdir.
• Mısra: Şiirin dizelerinden her birine verilen isimdir.
• Maşuk: Sevgili
• Münşeat: Mektup türüyle oluşturulmuş metinleri içeren eserlerdir.
• Mahlasname: Bir şaire mahlas vermek amacıyla kaleme alınan şiirlerdir.
• Makta: Gazel ve kasidenin son beytine denir.
• Matla: Gazel ve kasidenin ilk beytine denir.
• Menkıbe: Din büyüklerinin, evliya mertebesindeki kişilerin başlarından geçen olayları anlatan eserlerdir.
• Mısra-i Azade: Tek başına anlam taşıyan ve hiçbir manzumenin parçası olmayan tek dizelere verilen isimdir.
• Muaşşer: On dizeden oluşan musammatlardır.
• Münşi: Nesir yazarı.
• Müsebba: Yedi dizeden oluşan musammatlara denir.
• Müseddes: Altı dizeden oluşan musammatlara denir.
• Müsemmen: Sekiz dizeden oluşan musammatlara denir.
• Nazire: Şairlerin, bir başka şairin şiirinin üzerine aynı uyak ve ölçü ile yazdığı şiirdir. Nazire taklit edilen kişi için ödül ve beğenme anlamına gelir. Edebiyatımızda Bağdatlı Ruhi'nin "terkibent" adlı şiiri en fazla nazire yapılan şiir unvanına sahiptir. Ziya Paşa'nın yazdığı nazireler ise en ünlü nazireler sayılır.
• Pendname: Nasihatnameler içeren eserlerdir. Ahlaki ve dini konularda öğütler içerir. Hayriye, (Nabi) Kabusname, (Mercimek Ahmet) pendname türünün önemli örnekleridir.
• Pir: Tarikat kurucusu.
• Rahşiye: Divan Edebiyatı'nda atlar için yazılmış kasidelerdir. Kasidelerin nesib bö­lümünde atlardan övgüyle söz edilir.
• Ramazaniyye: Ramazanın gelişini kutlamak amacıyla yazılan kasidelerdir.
• Risale: Mektup veya mektup biçiminde yazılmış küçük kitaplara verilen isimdir.
• Saki: Mürşid, Allah aşkını sunan yol gösteren demektir.
• Sakiname: Divan Edebiyatı'nda içki ve içki âlemlerinin övülerek dile getirildiği şiir türüne denir.
• Sefaretname: Siyasi bir görevle yurt dışına gönderilen elçilerin gittikleri yerlerle ilgili yazdıkları eserlere denir. 28 Çelebi Mehmet'in "Paris Sefaretnamesi" bu türün en tanınmışıdır. İlk örneğini ise Viyana Sefaretnamesi ile Kara Mehmet Çelebi vermiştir.
• Seyahatname: Gezilip görülen yerlerin bıraktığı izlenimlerinin anlatıldığı düzyazı türüdür. En önemli örnek Evliya Çelebi Seyahatnamesi'dir. Babür Şah'ın "Babürname", Seydi Ali Reis'in "Miratü'l Memalik" eserleri ilk seyahatname örnekleridir.
• Siyasetname: Devleti idare etme şekli hakkında nasihatler içeren didaktik eserlerdir.
• Siyer: Peygamberimizin (SAV) hayatını anlatmak amacıyla yazılan eserlerin ortak adıdır. Mesnevi şeklinde de yazılabilir. Veysi'nin "Siyer-i Veysi" en ünlü siyer örneği kabul edilir.
• Surname: Osmanlı şehzadelerinin sünnet olma törenleri ile kadın sultanların doğumlarını anlatan düzyazı veya manzum olarak yazılan eserlerdir. Nabi'nin "Surname" eseri bu anlamda ön plana çıkar.
• Sâliyye: Yeni yılı kutlamak amacıyla yazılan kasidelere denir.
• Sehl-i Mümteni: Basit ve sade gibi görünen fakat benzerinin yapımı çok zor olan eser demektir.
• Suriye: Düğün törenlerinin anlatıldığı kasidelerdir.
• Şehrengiz: Bir şehrin güzelliklerinin her açıdan anlatıldığı eserlerdir.
• Şitaiye: Kış mevsimini anlatmak için yazılan kasidelerdir.
• İktibas: İfadeye güç katmak ve ifadeyi inandırıcı kılmak için ayet ve hadisten alıntı yapmaktır.
• İnşa: Düzyazı (nesir)
• İnsan-ı Kamil: Fenafillah'a ulaşmış olgun insan, kâmil insan anlamına gelir.
• İskendername: Büyük İskender'in seferlerinin anlatıldığı eserlerdir.
• Iydıyye (Bayramiyye): Bayram kutlaması için kaleme alınan kasidelere denir.
• Vakayiname: Bir kronoloji ile tarihsel olayların yazarın öznel anlatımıyla dile getirilmesidir. Vakayiname yazarlarına "vakanüvis" adı verilir.
• Velâyetname: Velilerin hayatlarını anlatan eserlere denir.
• Vücudu Mutlak: Tek varlık olan Allah anlamına gelir.
• Vahdeti Vücud: Allah'ın bir ve tek olması anlamına gelir.
• Yek ahenk: Divan şiirinde beyitler arasında anlam ilişkisi olan gazellere denir.
• Yek avaz: Divan şiirinde beyitlerinin hepsinin aynı ses birliği ve kalitede olması demektir.
• Ziyade: Müstezat nazım biçiminde uzun dizeden sonra gelen kısa dizelere denir.