Ziya Paşa (1825-1880)
Hayatı:
1825’te
İstanbul’da doğdu. Beyazıt Lisesi’ni bitirdi. Özel derslerle Arapça ve Farsça
öğrendi. Bir süre Sadaret Mektub-i Kalemi’nde çalıştı. 1855’te Mustafa Reşit
Paşa aracılığıyla sarayda Mabeyin Kâtipliği’ne atandı. Bu sırada Fransızca
öğrendi. Ali Paşa sadrazam olunca saraydan uzaklaştırıldı. 1867’de Namık Kemal
ile birlikte Londra’ya kaçtı. Birlikte Yeni Osmanlılar’ın yayın organı olan
Hürriyet gazetesini yayınladılar. 1871’de İstanbul’a döndü. 1877’de vezir
rütbesiyle önce Suriye Valiliği’ne ardından Adana Valiliği’ne atandı. 17 Mayıs
1880’de Adana’da yaşamını yitirdi.
Edebî Yaşamı:
Ziya Paşa,
Namık Kemal ve Şinasi’yle birlikte, Tanzimat’la başlayan “Batılılaşma”
hareketinin etkisinde gelişen Batılılaşma Dönemi Türk edebiyatının ilk
aşamasını oluşturan üç yazardan biridir. Ziya Paşa Türk edebiyatının kendi
geleneğine sahip çıkmasını istemiş, şiir ve yazı dilinin halkın dili olması
gerektiğini savunmuştur. Fransız İhtilali’nin getirdiği düşüncelerden
etkilenmiş ve şiirlerinde Divan şiir biçimleriyle hak, adalet, uygarlık,
hürriyet gibi temaları işlemiştir.
Ziya Paşa,
yenilikçi düşüncelere sahip olsa da Divan şiir geleneğinden kopamaz ve
şiirlerinde aruz ölçüsüyle ve ağır bir dille yazar. Ziya Paşa “Terci-i Bend” ve
“Terkib-i Bend” isimli iki şiirinde ise insanın yazgısı ve gerçeği kavramanın
olanaksızlığı, Tanrı’nın mutlak egemenliği gibi metafizik konular üzerinde
durdu. Şiirlerindeki öğretici bir hava vardır. Sanatçı her ne kadar Yeni
edebiyatı benimsese de dönem dönem ikiliklere düşer. Bu durumu iki eserinde
görmek mümkündür. Birincisi Hürriyet gazetesinde çıkan “Şiir ve İnşa” makalesidir.
Bu makalede yazar, Divan şiirini ağır bir dille eleştirirken Halk şiirinin
bizim gerçek şiirimiz olduğunu savunur.
Sanatçı, bu
görüşlerinin tam tersini daha sonraları Türk, Arap ve İran şairlerinden seçtiği
şiirlerden oluşan “Harabat” antolojisinin ön sözünde savunur. Divan şiirine
övgüler düzer. Ziya Paşa’nın yaşadığı bu çelişkiye Namık Kemal tepki gösterecek
ve “Tahrib-i Harabat” ve “Takip” adlı eleştirileri kaleme alacaktır.
- Düşünceleriyle yenilikçi, yapıtları ve yaşantısıyla eskiye bağlı bir sanatçı olan Ziya Paşa’daki tezat ve ikilik hem yaşantısına hem de yapıtlarına yansımıştır.
- Hem biçim hem de hayalleri ve duyuş tarzı bakımından divan şiirine bağlıdır.
- Divan şiiri nazım biçimlerini kullanan sanatçının lirik sayılabilecek gazelleri vardır.
- Sade bir dili savunmuş, beğenmiş; ancak Arapça, Farsça tamlamalarla yüklü bir dil kullanmıştır.
- Hece ölçüsüyle yazdığı birkaç türküsü dışında bütün şiirlerini aruz ölçüsüyle yazmıştır.
- Tanzimat Edebiyatının bütün özelliklerini taşır. Tanzimat Edebiyatını oluşturan dört önemli etki (divan şiiri, mahallileşme etkisi, Batı etkisi, âşık tarzı) onun şiirlerinde ve düz yazılarında görülür.
- Türk edebiyatında terciibent ve terkibibent türlerinin en önemli şairlerindendir.
Başlıca Eserleri:
- Zafername (1868, düzyazı şiir)
- Rüya (ölümünden sonra, 1910)
- Veraset Mektupları (ölümünden sonra 1910)
- Eş'ar-ı Ziyâ (ölümünden sonra şiir, 1881)
- Şiir ve İnşa ( makale)
- Harabat (Şiir Antolojisi)
- Defter-i Âmal (Anı)
Tercümeleri:
- Viardot'tan, Endülüs Târihi'ni,
- Cheruel ile Lavallee'den, Engizisyon Târihi'ni,
- J.J. Rousseau'dan Emil
- Moliere'den Tartuffe
Ziya Paşa Eser Özetleri:
- Şiir ve İnşa: Bu makalesinde divan şiirini Türk şiiri kabul etmez. Halk şiirini Türk şiiri olarak görür. Divan şiirini kişiliksiz, melez bir edebiyat olmakla suçlar.
- Harabat: Üç ciltten oluşan bir antolojidir. Türkçe, Farsça, Arapça şiirlerden oluşan divan şiiri antolojisidir. Edebiyatımızdaki ilk edebiyat tarihi taslağı sayılır. Bu antolojisinin ön sözünde ise Şiir ve İnşa makalesindeki görüşlerinin aksini savunmuştur. Divan şiirini savunur, halk şairlerinin şiirlerini aşağılar, alaya alır. Halk şairlerinin şiirlerini eşek anırmasına benzetir. Bu çelişkilerden dolayı Namık Kemal “Tahrib-i Harabat” ve “Takip” adlı yapıtlarında Ziya Paşa’yı sert bir şekilde eleştirir.
- Zafernâme: Tanzimat Döneminin en başarılı hiciv eseridir. Girit Savaş’ında donanmaya büyük yenilgi yaşatan Sadrazam Ali Paşa’yı över gibi görünerek hicveder. Nazım-nesir karışık bir eserdir. Üç bölümden oluşur: kaside, tahmis, şerh.
- Defter-i Amal: Çocukluk anıları yer alır. Batılı anlamda Türk edebiyatında ilk anı örneğidir. J.J. Rouseau’nun “İtiraflar” adlı eserinden esinlenerek yazmıştır.
- Rüya: Siyasi eleştiri niteliği taşıyan, düz yazı türündeki eseridir. Türk edebiyatında ilk röportaj sayılabilecek eser, karşılıklı konuşma tarzında yazılmıştır.
- Eş’ar-ı Ziya: Ölümünden sonra kitap haline getirilen şiirleri yer alır.
- Terkib-i Bent: Toplumsal çarpıklıkları eleştirir. Bağdatlı Ruhi’nin terkibibendine bir naziredir.
- Terci-i Bent:
Felsefi ve dini konuları işlemiştir. İnsanın faniliğini (geçiciliğini) kavrayıp
gerçek varlığı (Allah’ı) aradığı bir şiirdir.
